Een brief met vlechtjes

door Christian Antonini

Mexico, 1914. Johanna wordt door haar vader op de trein naar Amerika gezet. Niet met een gewoon treinkaartje, maar verstuurd als brief, met postzegels en al!

De reis is lang, maar barst gelukkig van de bijzondere ontmoetingen. Johanna maakt al snel vrienden onder het treinpersoneel. Maar dan rijdt de trein zó de Mexicaanse revolutie in. Pancho Villa en zijn rebellen nemen de trein over. Dat is het begin van een waanzinnig avontuur.

Vertaald uit het Italiaans door Dorette Zwaans en Rianne Aarts.

Recensie

Hoe ongelooflijk is het, dat het in Amerika aan het begin van de 20e eeuw mogelijk was om kinderen als post te versturen?! Het is een fascinerend begin van dit boek: Johanna wordt door haar vader op de trein gezet, om te ontvluchten aan mannen die hen bedreigen. Ze krijgt een jas aan met daarop een adres en postzegels geplakt en reist mee in een goederenwagon. Extra veilig, want niet alleen valt ze niet op, de treinmaatschappij is ook nog eens verplicht om haar op de juiste plek af te leveren. Geniaal! Maar ook behoorlijk schokkend voor de jonge Johanna, die geen idee heeft wat haar allemaal overkomt. En reizen als postpakketje in een afgesloten goederenwagen, van Mexico-Stad naar El Paso in de Verenigde Staten, is natuurlijk ook geen pretje.

Gelukkig ontfermt loopjongen Chico zich over Johanna en neemt hij haar mee op zijn ronde door de trein. Johanna is een pienter meisje en maakt zich al snel nuttig, waardoor ook zij aan het werk mag op de trein. Ze mag zelfs een kijkje nemen in de locomotief en blijkt talent te hebben voor het besturen van de stoomtrein! De reis lijkt zo voor haar te veranderen in een groot, fantastisch reisavontuur.

Voor dit avontuur had ze nooit eerder op deze manier gereisd. Maar nu wist ze dat ze niet anders meer wilde. De wind in haar gezicht, haar neus in de lucht, de rook met de geur van kolen en ijzer. Dit was niet zomaar in een trein zitten, dit was alsof zij de trein zelf was, alsof zij zijn loop bepaalde. Dit was leven op je eigen manier. Je leven in eigen handen nemen. (blz. 144)

Dat avontuur neemt echter wel een spannende wending als er onderweg een troep rebellen op de trein stapt. Het verhaal speelt zich af tijdens de Mexicaanse revolutie en generaal Pancho Villa – de leider van de revolutionairen – wil meereizen naar het noorden. Alles lijkt redelijk soepel te verlopen, maar dan komt Johanna erachter dat er ‘iets’ gaat gebeuren. Iets gevaarlijks… en dan is het nog maar de vraag of ze ooit op de plaats van haar bestemming aan zal komen.

Het is na de interessante start van het boek wel even inkomen in het verhaal. Het tweede hoofdstuk gaat niet meer over Johanna, maar wordt verteld vanuit een ander perspectief – dat van de 15-jarige soldatenjongen Daniel – en speelt zich af in een totaal andere setting. De lezer komt terecht in een stoffig kamp van ‘de gewapende revolutie’ – een wereld waar kinderen zich waarschijnlijk vrijwel niets bij kunnen voorstellen. De jonge lezer moet zich door behoorlijk wat moeilijke woorden, ouderwetse taal en Spaanse namen worstelen om te begrijpen wat hier nu precies aan de hand is. Weliswaar wordt voorafgaand aan het boek uitgelegd wat een revolutie is en staan Spaanse woorden achterin een woordenlijst uitgelegd, maar het is niet gemakkelijk om direct te bevatten wat hier allemaal gaande is.

Echter, vanaf het moment dat je als lezer weer terug op de trein zit, merk je dat het boek steeds makkelijker leest en dat je automatisch het verhaal in wordt getrokken. Sowieso is het al ongelooflijk boeiend om te lezen over de manier waarop mensen vroeger met de stoomtrein reisden: de verschillende klassen; hoe de trein werd onthaald door de complete bevolking van een stadje, met feest en alles erop en eraan; hoe de stoker en de machinist samenwerkten tijdens de reis…. Maar niet alleen dat: het boek staat vol mooie, filosofische gedachten, die dit avontuur heel veel diepgang geven. Het citaat op de achterkant van dit boek geeft het al aan:

Ieder heeft zijn eigen verhaal, is zijn eigen kleine brief. Maar er is meer. Want als je reist, start je een avontuur dat je verandert en op het moment dat je aankomt, ben je niet meer wie je was toen je vertrok. (blz. 70)

Later in het verhaal volgt een andere, prachtige metafoor:

[ik denk] dat alles een treinreis is. Als je bij een station komt, kun je uitstappen. Dan kun je een andere trein nemen, ook al weet je niet precies waar hij heen gaat. Zo is het leven ook. Je weet niet precies waar je heen gaat, maar je kiest zelf de route uit. (blz. 104)

Verandering staat duidelijk centraal in dit boek. Niet alleen verandering van de hoofdpersonen, die elkaars levens beïnvloeden, maar ook verandering in levensdoel en samenleving: de Mexicaanse revolutie! Het verhaal blijft afwisselend vanuit het perspectief van Johanna en Daniel verteld worden (in de derde persoon). Als Daniel met Pancho Villa op de trein van Johanna stapt, komen de verhaallijnen samen. Opletten dus wie er aan het woord is, maar kleine illustraties bovenaan ieder hoofdstuk (postzegel of gitaar) helpen daarbij. Het is zeker geen gemakkelijk boek, maar als het verhaal je eenmaal pakt, is het bijna onmogelijk weg te leggen.

Lestips

Het zal kinderen op de basisschool niet meevallen om dit boek te lezen. Het zit complex in elkaar; het speelt zich af in een onbekende wereld (Mexico én een eeuw geleden); veel moeilijke woorden en ook nog eens veel symboliek en metaforen. Dat vraagt nogal wat van de lezer! Het verhaal sluit echter wel mooi aan bij de gevoelswereld van 11-jarigen (de angst voor het onbekende, maar ook verlangen naar zelfstandigheid en avontuur) en er gebeuren geen al te heftige dingen, dus goede lezers in de bovenbouw zullen zeker van dit boek kunnen genieten.

Wat heel erg kan helpen om kinderen op weg te helpen in dit boek, is om samen het eerste hoofdstuk te lezen. Dat kan heel mooi met de kant-en-klare close reading lesbrief die bij het boek is gemaakt. Je kunt alle materialen hier vinden.

Je kunt er ook zeker voor kiezen om het hele boek voor te lezen, want dan kun je er tegelijkertijd veel bij vertellen of praten over het verhaal. Dat zal het begrip zeker verhogen, want om dit verhaal volledig te waarderen, is het wel fijn als kinderen wat meer kennis hebben over het onderwerp. Anderzijds is dit ook juist een boek om veel kennis en wijsheid mee op te doen! Je leert al lezende immers over de Mexicaanse revolutie, over stoomtreinen, je leert Spaanse woorden en je wordt aan het denken gezet over je eigen levens’reis’.

Het volgende fragment kun je als boekpromotie gebruiken, maar ook voor de kinderen die dit boek niet zelfstandig zouden kunnen lezen, is dit een interessant fragment: het vertelt namelijk over het posten van kinderen: de brief met vlechtjes!

Johanna zette grote (…) Steeds verder weg. (blz. 12 t/m 15)

Het fragment zal veel verbazing oproepen in de klas: iemand als poststuk op de trein zetten? Dat kan toch niet? Het is daarom extra interessant om aansluitend de informatie op blz. 6 voor te lezen en uit te leggen dat dit daadwerkelijk kon in Amerika in de jaren 1912-1915.

De boektrailer die bij het boek gemaakt is, maakt ook nieuwsgierig! Leuk is dat je al een aantal sfeervolle beelden ziet, waardoor de tijdsgeest van het verhaal direct duidelijk wordt!

Reizen per stoomtrein

Wat dit verhaal een zeer romantisch tintje geeft, is het feit dat er per stoomtrein gereisd wordt. Dat maakt het verhaal tegelijkertijd ook ontzettend boeiend en interessant. Je leert heel veel over de stoomtrein. Wist je bijvoorbeeld dat er (in Mexico) op vrijwel elk station een watertoren stond om de watervoorraad van de trein weer bij te kunnen vullen? Of dat de machinist continu reparaties moest uitvoeren? Dat de stoker elke twee minuten steenkolen in de vuurkist moest gooien om de trein te laten rijden?

Zelfs als je het boek niet voorleest, kun je mooie fragmenten uit dit boek halen om te vertellen over de werking van een stoomtrein. (En het mooie is: misschien dat kinderen er wel door getriggerd worden om het hele boek te gaan lezen!)

Over de locomotief en de indruk die de trein maakt:

De trein stond (…) een klein stoompufje. (blz. 63/64)

Over de werking van de stoomtrein:

De man hees (…) zijn gereedschap op. (blz. 65 t/m 68)

Over het werk van de stoker en de machinist:

Met de vuurdeur (…) eigen handen nemen. (blz. 142 t/m 144)

Mexico en de Mexicaanse revolutie

De locatie in dit boek is natuurlijk ver buiten de belevingswereld van kinderen. Grote kans dat ze nooit in Mexico zijn geweest en dus ook niet weten hoe het landschap eruit ziet. In het boek staat wel een eenvoudig kaartje dat aangeeft langs welke plaatsen de reis gaat, maar hoe zo’n Mexicaanse stad of dorp eruit zag, is moeilijk voor te stellen als je het nooit hebt gezien.

En laten we ook niet vergeten dat het verhaal zich lang geleden afspeelde, dus dat was een tijd waarin dingen nog heel anders gingen. Het verhaal doet regelmatig denken aan een Amerikaanse western, met mannen te paard en zilveren revolvers. Stoffige vlaktes, cactussen her en der verspreid… en dan natuurlijk de bandieten met sombreros op hun rug. Kinderen die van Lucky Luke houden, zullen zich er misschien wat bij kunnen voorstellen… maar ja… welke kinderen kijken er tegenwoordig nog naar Lucky Luke?!

Mocht je dit boek voor gaan lezen, dan is het dus zeker een aanrader om beeldmateriaal te verzamelen. Laat maar eens zien wat kwispedoors zijn of hoe soldaderas eruit zagen. Als je googelt, kun je heel veel foto’s vinden. Ook Pancho Villa heeft echt bestaan en ook van hem zijn er vele foto’s te vinden op internet. Besef wel dat je informatie gaat zoeken over een burgeroorlog (wat de Mexicaanse revolutie namelijk was), dus niet al het beeldmateriaal is geschikt voor kinderen!

Wat betreft die oorlog, staat er ook nog een mooie link naar filosofie in het boek, waar je met de kinderen over kunt praten:

‘Misschien doet oorlog dat met je. Je wordt filosoof, want als de mensen om je heen lijden, ga je nadenken. Over het leven. En je vraagt je af wat er allemaal gebeurt, wat alles betekent. En wat jouw rol in dat alles is.’ (blz. 224)

Hoe zou het komen dat je hierover gaat nadenken als mensen lijden of doodgaan? Kun je hier ook over nadenken als je ‘gewoon’ in de klas zit? Waarom wel of niet?

Close reading lesbrief

Uitgeverij La Zeta, 2019