de eik was hier

door Bibi Dumon Tak

Dit is een boek over een boom die echt bestaat: een eik van bijna tweehonderd jaar oud. De eik stond vroeger tussen andere bomen midden in de natuur. Maar toen moest er een snelweg komen en werden alle bomen gekapt, alleen die ene eik mocht blijven staan. Midden in de berm tussen de twee weghelften. Nu razen er elke dag duizenden auto’s langs hem heen. En het worden er steeds meer. Moet er nog meer asfalt komen? En moet de eik dan gekapt worden? Wie zijn er belangrijker, bomen of auto’s?

Gelukkig staat de eik er niet helemaal alleen voor. Af en toe krijgt hij bezoek van een gaai, die op een van zijn takken komt zitten. Aan die vogel vertelt de eik zijn verhaal.

Dit is het kinderboek voor de Maand van de Filosofie 2021, met het thema ‘De natuur was hier’.

Recensie

Omdat dit het kinderboek van de Maand van de Filosofie is, is dit boek in paperback uitgegeven en opvallend klein: te vergelijken met het kinderboekenweekgeschenk. Het heeft wel iets meer pagina’s: 128. Maar wát een inhoud! Dit boek is echt een pareltje! Het is grappig, speels, mooi geïllustreerd, informatief, ‘taalkunstig’ en – natuurlijk – filosofisch.

Bibi Dumon Tak geeft in dit boek het woord aan de zomereik die in de middenberm van de A58 bij Ulvenhout staat. Af en toe krijgt deze eik bezoek van een gaai, die op een van zijn takken komt zitten. Aan die gaai vertelt de eik zijn levensverhaal.

Dus, eik, het woord is aan jou. (blz. 5)

Wat volgt is een heerlijk leesbaar verhaal, in korte hoofdstukken, waarbij de eik vertelt over wat hij in zijn lange leven heeft meegemaakt. Zijn verhaal wordt echter continu onderbroken door de brutale gaai en de wisselwerking tussen eik en gaai is werkelijk fantastisch.

‘Wat ratel je nou, Van Houten?’
‘Luister, Van Verenstein, ik probeer je duidelijk te maken dat ik je begrijp. Maar dat jouw leven anders is dan het mijne.’ (blz. 37)

De eikenboom en de gaai kibbelen wat af. Het is hilarisch hoe ze elkaar steeds noemen (‘Had je het tegen mij, ouwe takkenbos?’ ‘Ja, verentooi.’), maar ondertussen voel je dat er een nauwe vriendschap tussen hen ontstaat. De boom filosofeert (leutert, volgens de gaai) over stilstaan en verandering, vertelt over de Eerste en de Tweede Wereldoorlog en natuurlijk over de invloed van de mens op zijn bestaan.

Het is een fascinerend verhaal en het is grappig hoe de boom aan zijn wijsheid komt: via openstaande raampjes van auto’s in de file hoort hij nieuwsberichten over wat er met hem gebeurt: of het nu bodemonderzoek is of het plaatsen van een beschermend hekje. Maar de eik krijgt ook veel informatie via het ‘www’: het wortelwijdeweb. Hij noemt dat ook wel ‘zijn wortelkoor’ en dat koor onderbreekt zijn verhaal in dit boek ook regelmatig, met geweldige gedichten, die lezen als een stoere rap.

Werkelijk waar, als je deze gedichten voorleest, word je bijna automatisch een spoken word-artiest. De gedichten lijken misschien op het eerste gezicht niet te rijmen, maar staan vol binnenrijm, alliteraties en ‘verstopte’ rijmwoorden, midden in een zin. Ze hebben een heerlijk ritme en vormen een ongelooflijk interessante afwisseling met de rest van de tekst.

©2021 Querido, illustratie van Marije Tolman uit De eik was hier

Sowieso is het boek ook nog eens ontzettend informatief. Dumon Tak legt in dit boek uit hoe de zaden van de eik verspreid worden, wat de eik nodig heeft om te overleven (wormenpoep) en gaat ook nog in op lichtvervuiling en de gevolgen van te veel asfalt. Ook vertelt ze hoe deze zomereik de bekendste boom van Nederland werd en daarmee zelfs een prijs won.

Maar ze vertelt ook over de dreiging: als de A58 wordt uitgebreid, zal de zomereik wellicht alsnog worden omgekapt. Achterin het boek vind je een tijdlijn, waarin mooi te lezen wat de eikenboom allemaal heeft doorstaan. Mooi is dat dit prachtige boek voornamelijk non-fictie bevat, met slechts een vleugje fictie. Hopelijk zullen veel mensen het lezen, want wie dit boek leest, zal het waarschijnlijk wel uit zijn hoofd laten om de boom te laten kappen! Echt geweldig hoeveel persoonlijkheid Dumon Tak aan deze eik en de gaai heeft weten te geven, en hoe boeiend zij dit verhaal heeft verteld. Met dank aan de eik, die een baken is tussen Nederland en België voor heel veel reizigers. En met dank aan de gaai, voor het in stand houden van alle eikenbossen in Europa.

‘Serieus, noemt die schrijfster ons als laatste?’
‘Vele laatsten zullen de eersten zijn.’ (blz. 128)

Lestips

Wat een GEWELDIG kinderboek van de Maand van de Filosofie is dit. Dat je zoveel inhoud kunt stoppen in zo weinig pagina’s, is echt heel knap. Op vrijwel elke bladzijde vind je wel een mooie uitspraak of een interessant weetje waar je het over kunt hebben met je klas. Of het nu gaat over verschillende bomen, het milieu of de wereldoorlogen – Bibi Dumon Tak geeft heel veel aanleidingen om dieper op zeer verschillende onderwerpen in te gaan.

Maar ook op het gebied van taal kun je zoveel met dit boek doen – alleen al die gedichten! Fantastisch! Maar ook de spitsvondige dialogen prikkelen enorm. En snappen de kinderen al die benamingen die de eik en de gaai elkaar geven?

‘Hé, eikel!’
‘Hé, gaai.’
‘Zit je weer over vroeger te praten?’
‘Ik sta.’
‘Oké, broer, je staat. Sta je weer over vroeger te praten?’ (blz. 16)

Lesbrief: filosoferen en bomen

Gelukkig is er ook al een kant-en-klare lesbrief bij het boek gemaakt.

In de lesbrief ga je o.a. in op het verschil tussen de gaai en de eik; over stilstaan en ver komen. Er staan korte teksten in de lesbrief, maar dit is ook een geweldig fragment om voor te lezen en over door te praten:

‘Hé, eikel.’ ‘Hoi gaai (…) aan de Belgen.’ (blz. 8/9)

Ook deze ‘eikenwijsheid’ is heel mooi om over door te praten. Je vindt hem ook terug in de lesbrief.

Wie rent kijkt alleen voor zich uit, wie stilstaat ziet de wereld om zich heen. (blz. 112)

Daarnaast vind je in de lesbrief een leuke suggestie om een ‘Boom van het jaar’-verkiezing te organiseren en worden kinderen uitgedaagd om op bomenonderzoek uit te gaan.

De natuur was hier

Maar ook het thema van de Maand van de Filosofie zit heel mooi in het boek verwerkt – en dan niet alleen in de titel!

Op de website van de Maand van de Filosofie kun je meer over het thema lezen (maar ik citeer het hier, want over een jaar is deze mooie tekst weg, maar dit boek hopelijk niet!):

‘De natuur was hier’ denkt de meeuw als hij een ballon inslikt die op een vis leek. ‘De natuur was hier’ roept de orang-oetan als de zagers hem uit het oerwoud verjagen. ‘De natuur was hier’ denken op hun beurt miljarden mensen als een virus een groot aantal soortgenoten de dood in drijft. ‘De natuur was hier’ fluistert de woestijn die door irrigatie één grote oase is geworden. En ook de boer wiens schapen door de wolf zijn doodgebeten, denkt ‘De natuur was hier’.

Maar wat is de natuur in deze voorbeelden? Is ‘de natuur’ aan het verdwijnen? Of slaat deze als een dief in de nacht heimelijk met volle kracht terug (‘De Natuur was hier!’)? Wat is het verschil tussen de menselijke en niet-menselijke natuur, tussen ‘cultuur’ en ‘natuur’? Bestaat dat verschil wel, of heeft het nooit bestaan? Verdient de mens een aparte status ten opzichte van andere soorten en natuurverschijnselen? Of is het leven van een boom, dier of rivier net zo belangrijk als het leven van een mens?

Het boek ‘de eik was hier’ is fantastisch om over het thema te filosoferen, maar ook gewoon een heerlijk boek om te lezen. Laten we hopen dat het op termijn in groter formaat, in hardcover, nogmaals wordt uitgegeven – het zou zonde zijn als dit boek door het kleine formaat achterin de boekenkasten verdwijnt. Voor nu zeg ik: aanschaffen (klein prijsje!) en voorlezen of laten lezen in de klas.

Em. Querido’s Uitgeverij, 2021