Niemandsjongen

door Katherine Marsh

De 14-jarige Ahmed houdt zich schuil in een kelder van een groot huis in Brussel. Samen met zijn vader vluchtte hij voor de oorlog in Syrië. Maar tijdens de gevaarlijke overtocht naar Europa verloor hij zijn vader, en nu is Ahmed helemaal alleen. Met niemand om te vertrouwen en nergens om naartoe te gaan, begint hij de hoop te verliezen.

Dan ontmoet hij Max, een 13-jarige Amerikaanse jongen, die in het grote huis woont waar Ahmed zich verscholen heeft. De manier waarop Ahmed zich verstopt heeft, doet Max denken aan het verhaal over een Joods jongetje dat tijdens de Tweede Wereldoorlog in dezelfde straat zat ondergedoken. Max besluit Ahmed te helpen en er ontstaat een warme vriendschap tussen de twee jongens.

De situatie verandert echter als er steeds meer terroristische aanslagen plaatsvinden in Europa. Ahmeds vrijheid wordt steeds meer ingeperkt en dan doet Max iets wat grote gevolgen heeft voor zijn en Ahmeds leven…

Vertaald door Jasper Mutsaers.

Recensie

De afgelopen jaren zijn er behoorlijk wat boeken verschenen over vluchtelingen. Vaak gaan die boeken over de moeilijke vlucht en het wennen in het nieuwe land. Dit soort boeken zorgt ervoor dat je je veel beter kunt inleven in wat vluchtelingen hebben moeten doorstaan om hier te komen. Het zijn stuk voor stuk indrukwekkende boeken, maar Niemandsjongen valt op door de complexiteit van het verhaal. Niet alleen vertelt dit boek over de oorlog in Syrië en de verschrikkelijke tocht naar Europa; het gaat ook over wat er daarna gebeurt: de overvolle vluchtelingenkampen, de angst om uitgezet te worden, mensensmokkelaars die vluchtelingen bedreigen, autochtone inwoners die vluchtelingen liever zien vertrekken en… de illegaliteit.

Wat dit boek extra bijzonder maakt, is dat dit boek totaal anders dan de meeste boeken over vluchtelingen. Dit is namelijk niet alleen het verhaal van Ahmed, een Syrische vluchteling, maar ook het verhaal van Max. Max is een Amerikaanse jongen die met zijn ouders en zus naar Brussel is verhuisd, omdat zijn ouders daar tijdelijk gaan werken. En Max voelt zich bijna net zo ontheemd als Ahmed. Beide jongens missen hun vrienden, beide jongens spreken de taal niet en Max wordt ook nog eens gepest op zijn nieuwe school. Toch is er natuurlijk een wezenlijk verschil: Max heeft zijn ouders om zich heen, een veilig huis om in te wonen en geen oorlogstrauma, zoals Ahmed.

Het is ongelooflijk knap hoe goed schrijfster Katherine Marsh de belevenissen en gevoelens van Ahmed weet te omschrijven. Achterin het boek is te lezen dat zij heel veel gesprekken heeft gevoerd met mensen die uit Aleppo zijn gevlucht, en dat voel je. Dit verhaal is al vanaf de eerste pagina’s erg schokkend en aangrijpend en het kost weinig moeite om je voor te stellen hoe vreselijk moeilijk het moet zijn om als vluchteling te leven in een land als België of Nederland.

Wat ook helpt, is dat Max een jongen is die zich erg goed kan inleven in anderen. Het verhaal wordt weliswaar in de hij-vorm verteld, maar wel vanuit wisselend perspectief; de ene keer beleef je het verhaal door de ogen van Ahmed; het volgende hoofdstuk lees je het verhaal van Max. De gedachten van Max helpen de jonge lezer bij het ontwikkelen van het empatisch denkvermogen:

Hij herinnerde zichzelf eraan dat Ahmed al veel langer dan vier dagen opgesloten zat en probeerde zich voor te stellen hoe het voor hem moest zijn om de buitenwereld te horen – het geschreeuw vanaf het schoolplein, de overvliegende vliegtuigen, de sirenes, het getoeter en het geluid van bouwvakkers – en te weten dat hij daar geen deel van uit kon maken. Wat Ahmed ook had meegemaakt, en wat het ook was waar hij niet terug naartoe wilde, het moest echt afschuwelijk zijn geweest als hij er dit bestaan voor over had. (blz. 129)

Het verhaal zit heel mooi in elkaar. Het verweeft namelijk niet alleen de verhalen van Max en Ahmed, maar ook de terroristische aanslagen in Parijs en Brussel in 2015 spelen een belangrijke rol in het verhaal. Daarnaast trekt Marsh een lijn naar de Tweede Wereldoorlog: in de straat waar Max woont, zat tijdens die oorlog een Joodse jongen ondergedoken in een kelder; net als Ahmed. Het verhaal van de Joodse jongen inspireert Max bovendien tot bepaalde handelingen, die grote gevolgen hebben in het verloop van het verhaal…

Dat het verhaal zich afspeelt in Brussel is geen toeval: de schrijfster woonde zelf in het huis van Max en kwam daar als expat vanuit Washington D.C. terecht. Het boek zit dus vol eigen ervaringen, al heeft ze de schoolsituatie wel iets gedramatiseerd voor het boek. Dat de schrijfster echter zo dicht bij de waarheid is gebleven, merk je erg goed. Alle locaties en situaties zijn zó echt en ervaringen worden zo intens beschreven, dat het boek enorm veel indruk maakt. Verder kaart het boek regelmatig de vijandige houding ten opzichte van vluchtelingen aan. Het maakt dat dit boek je regelmatig doet nadenken over vooroordelen en gedachten over migranten. Ook Max, die het allemaal heel goed bedoelt, maakt hierin een fout als hij een klasgenootje om hulp vraagt.

‘Alsjeblieft, Farah. Ahmed heeft dezelfde afkomst als jij.’
Ze keek hem met tot spleetjes samengeknepen ogen aan.
‘Moslim, bedoel je?’
Max haalde ongemakkelijk zijn schouders op. Hij had er niet echt een punt van willen maken, maar hij was wanhopig.
Farah keek hem woest aan door haar brillenglazen. ‘Deze jongen komt uit Syrië. Mijn grootouders zijn Marokkaans. Dat is een groot verschil.’
(…)
‘Dus jij bent hier geboren?’
‘Ja, ik ben hier geboren!’
(…) ‘En mijn ouders ook. (…)
Er zijn genoeg Belgen die ons nog steeds als buitenlanders beschouwen.
(blz. 165)

Dit soort gesprekken zijn op een heel natuurlijke wijze verwerkt in het verhaal. Toch is het zeker geen zwaar boek; het is vooral een heel spannend verhaal vol oprechte emoties, dat laat zien hoe goed het kan zijn om je nek uit te steken voor een ander. Een zeer indrukwekkend verhaal vol moedige hoofdpersonen; ontroerend en met een prachtig, hoopvol einde. Wat een geweldig goed boek, een absolute aanrader.

Lestips

Wat een mooi voorleesboek voor in de klas: dit boek kan zorgen voor zowel herkenning als het vergroten van het wereldbeeld van kinderen. Het boek zit vol boeiende gesprekken en gebeurtenissen, die kinderen zeker aan het denken zullen zetten.

Een fragment om voor te lezen als je het boek wilt promoten, is het volgende. Ahmed verlaat hierin het vluchtelingenkamp in Brussel. Zijn bedoeling is om naar Calais te gaan, maar dat loopt anders…

De grond was (…) moest water hebben. (blz. 32 t/m 37)

Aansluitend kun je vertellen dat Ahmed terechtkomt in het huis van Max, een Amerikaanse jongen die ook net in Brussel is komen wonen. En dat Max hem besluit te helpen…

Diversiteit

Vooral de manier waarop er tegen mensen met een Arabische afkomst wordt aangekeken, komt diverse keren aan bod. Hierboven liet ik dat al zien in een citaat, maar ook op blz. 130 staat een confronterende situatie beschreven: na een terroristische aanslag wordt een man op agressieve wijze gefouilleerd.

Aan de overkant (…) het zwijgen oplegde.

Het fragment maakt goed duidelijk hoe een bepaalde bevolkingsgroep over één kam wordt gescheerd. Anderzijds is de politie wel op zoek naar een Arabisch uitziende verdachte… Kunnen de kinderen zich voorstellen hoe dit moet zijn voor de ‘gewone’ bevolking?

Hoe heftig sommige mensen reageren op vluchtelingen, wordt ook in het verhaal beschreven. Tegelijkertijd verwoordt het ook de angst van veel mensen. Het kan heel interessant zijn om hier met de kinderen over te praten. Belangrijk is om hier niet sturend in te zijn, want het onderwerp ligt natuurlijk heel gevoelig. Je weet ook niet hoe ouders van kinderen hierin staan (en welke geluiden ze thuis horen). Laat kinderen onderling praten en hun gedachten hierover verwoorden. Door dit soort gesprekken leer je kinderen kritisch na te denken en te luisteren naar de gedachten van anderen.

‘Ontzettend. Wat een toestand. (…) radicaliseren,’ zei Fontaine. (blz. 117/118)

Nog een fragment hierover:

‘Hij is geen terrorist (…) van te geven. (blz. 195/196)

Oorlog in Syrië

Als je vluchtelingenkinderen in je klas hebt zitten, zou ik wel even goed afwegen of je dit boek gaat voorlezen (misschien even overleggen?). Het verhaal is namelijk af en toe behoorlijk heftig en het kan behoorlijk traumatische gevoelens naar boven halen, lijkt me. Het eerste hoofdstuk gaat bijvoorbeeld over de overtocht naar Europa (waarbij Ahmed zijn vader verliest), maar ook de situatie in Syrië wordt heel intens beschreven:

‘Over wie heb (…) gedaan zou hebben. (blz. 133 t/m 141)

Tweede Wereldoorlog

In onderstaand fragment wordt de link gelegd van huidige vluchtelingen naar de Joodse onderduikers tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het fragment gaat over Albert Jonnart, een man die tijdens de oorlog het Joodse vriendje van zijn zoon liet onderduiken in hun wijnkelder.

Nummer 50, het huis (…) was erg moeilijk.’ (blz. 196 t/m 197)

Uitgeverij Luitingh-Sijthoff, 2018