Idealen en kinderboeken

De Middag van het Kinderboek 2019 stond in het teken van ‘idealen’.
Wat wil je bereiken, tonen, laten lezen? Wat geef je mee? Wat behóór je mee te geven als je een goed kinderboek maakt en verkoopt?

Een interessante vraag voor zowel de makers – auteurs en illustratoren – als voor boekverkopers, uitgevers en leesbevorderaars – tja, eigenlijk voor iedereen die zich professioneel met boeken bezig houdt. Gelukkig waren al dit soort mensen dan ook op 6 april jl. aanwezig in de Openbare Bibliotheek Amsterdam, om te luisteren naar interessante lezingen van auteur Janny van der Molen, boekverkoopster Kirsten König en illustrator Enzo Pérès Labourdette.

Ondertussen schilderde Ceciel de Bie een prachtig kunstwerk – live op het podium – en werd het publiek getrakteerd op poëzie, prikkelende zeepkistvoordrachten en een Bommeliaans dictee, geschreven door Henk Hardeman. Tenslotte riep Marte Jongbloed, in de persoon van Silke (moeder van Herre), de aanwezigen op om plaats te nemen in een comité om kinderboeken te ‘verveiligen’. Aby Hartog en Marco Kunst presenteerden de door hen georganiseerde Middag weer met verve. Kortom: het was een zeer inspirerende, gezellige en interessante dag.

Boeken die je de wereld laten zien

De eerste spreker van de Middag was Janny van der Molen. Zij werd bekend met haar boek Over engelen, goden en helden: een bundel met verhalen uit de vijf grote wereldreligies. Inmiddels heeft ze nog veel meer verhalenbundels uitgebracht, waaronder haar laatste boek Heldinnen. Haar introductie door Marco Kunst: ‘Is zij een commerciële tijger, die een goede manier heeft gevonden om geld te verdienen? Of heeft ze idealen?’

Nou… dat laatste, bleek al snel. Van der Molen heeft in haar eigen ontwikkeling ondervonden hoe belangrijk kennis is om eigen keuzes te kunnen maken. Als je niet weet wat er allemaal in de wereld gebeurt, kun je je er geen mening over vormen en er ook geen keuzes in maken. 

Ik moest gelijk denken aan een fragment uit het boek De oorlog die ik eindelijk won, waarin de hoofdpersoon Ada erachter komt dat er meerdere godsdiensten bestaan. Ze hoort voor het eerst dat ze een keuze heeft in wat ze gelooft. Daar is ze heel boos over, want ze wist helemaal niet dat ze kon kiezen! Laat staan wát ze kon kiezen!

Ook Van der Molen vindt onderwijs over religies belangrijk. Niet om te sturen, maar om kennis over te dragen. Dit verwoordt zij ook al heel mooi in haar boek Over engelen, goden en helden:

In Nederland wonen mensen met veel verschillende religies en tradities. En natuurlijk ook veel mensen die geen geloof hebben. Jij hebt in je klas of in je buurt misschien ook wel kinderen met verschillende geloven. Ik wil jullie graag de verhalen die bij ieders achtergrond horen, leren kennen. Omdat de verhalen mooi zijn en vaak spannend. Maar ook omdat jullie dan wat meer van elkaar weten.

Boeken die je vormen

Tegenwoordig weten kinderen meestal wel dat ze ergens een mening over mogen hebben; het probleem is nu juist eerder dat ze bedolven worden onder de meningen! Ze moeten hun eigen plek leren vinden en kritisch leren nadenken.

De kans op verzuipen is groter dan onder een steen zitten.

Om een weg te vinden in dit oerwoud van meningen en werelden is kennis nog steeds nodig en Van der Molen is ervan overtuigd dat boeken daarbij kunnen helpen. Daarnaast wil zij met haar boeken Helden! en Heldinnen laten zien dat grote veranderingen vaak klein zijn begonnen. Haar boeken gaan over mensen die moesten luisteren naar hun innerlijke stem. Er gebeurde iets in hun hoofd en hart, wat ertoe leidde dat ze iets gingen doen. Mooie rolmodellen dus, die hopelijk een zaadje planten in de hoofden van de huidige jonge generatie. 

Kinderen zijn van nature idealisten; dat ziet Janny van der Molen maar al te vaak in haar werk voor ProDemos. Zij willen unaniem de wereld beter maken. De haalbaarheid doet er niet toe; zij laten zich nog niet begrenzen door regels of geld. Niet voor niets lezen de meeste kinderen graag over het milieu, over vluchtelingen of over kinderen die het zwaar hebben.

De opvoedende taak van kinderboeken is de laatste decennia veel minder groot geworden dan aan het begin van de 20e eeuw. Toen werd er nog gesproken over ‘volksverheffing’: het volk moest zichzelf dingen leren en daarvoor moest gelezen worden. De belerende toon was echter wel heel nadrukkelijk aanwezig en boeken als Dik Trom en het oeuvre van Annie M.G. Schmidt lieten wel zien dat kinderen liever andere boeken lazen. Die belerende toon is nu gelukkig meestal ver te zoeken, maar Van der Molen haalt nog steeds inspiratie uit die tijd. Zo zei Nellie van Kol in 1899 (De Gids) al:

Ik zou wenschen dat de kinderliteratuur ware een hooge, slanke toren, hoog oprijzend in reine lucht, een toren met veel vensters, uitkijkend naar alle hemelstreken – vensters van klaar en onbedrieglijk glas.

Boeken als torens dus, die ons de wereld laten zien, waardoor je zelf kunt kiezen wie je wilt zijn.

Vensters en spiegels

Ook Kirsten König, bevlogen boekverkoopster van de Kinderboekwinkel in Amsterdam, sprak over vensters. Vensters waardoor je de wereld buiten jezelf kunt leren kennen. Zij vertelde dat boeken voor haar als kind een manier waren om te verdwijnen uit het echte leven. Nieuwe werelden gingen open door middel van boeken. 

Het woord ‘vensters’ hoor en lees je tegenwoordig overal terug als het gaat over diversiteit. Door te schrijven over verschillende culturen, mensen, landen, familiesamenstellingen, ontwikkelingen…. wat dan ook, krijgt de lezer de kans om iets mee te maken wat je zelf nooit hebt meegemaakt of nooit mee zal maken. 

Een term die meestal ook direct in de gesprekken over diversiteit wordt genoemd, is ‘spiegels’ – die staan voor herkenning. Herkenning van jezelf (in persoonlijkheid, achtergrond, huidskleur of wat dan ook). Vooral diversiteit in illustraties en kindernamen worden tegenwoordig ingezet om te zorgen dat veel kinderen zich kunnen herkennen in de hoofdpersonen. 

König verduidelijkte nog eens: herkenning zorgt ervoor dat je boeken wilt lezen omdat je jezelf erin kunt verplaatsen; een boek met ‘vensters’ kan je laten zien hoe het is om een ander te zijn. Wat voor een kleine groep herkenning is, kan voor een grote groep een venster zijn, en andersom.

Wat haar betreft zijn er nooit genoeg ‘diverse’ kinderboeken. ‘Anders zijn’ zou het nieuwe normaal moeten zijn. Juist kinderen zijn de aangewezen personen om te lezen over mensen die anders zijn dan zij; zij zijn nog ruimdenkend en slurpen alles op. Op latere leeftijd zijn ideeën vaak al vastgeroest en is het veel lastiger om je mening nog te veranderen. 

König ziet boeken graag als steentjes die we in het water gooien en zo steeds grotere rimpels verspreiden. Boeken die de wereld in beweging zetten dus!

Een boek om te groeien

Ook illustrator Enzo Pérès-Labourdette wil met zijn boeken graag bijdragen aan de groei van kinderen. Hij vindt het belangrijk dat boeken diepte hebben. Goede boeken moeten je aan het denken zetten. Hij vergelijkt het met een arthouse-film: je snapt het verhaal nooit helemaal, maar dat geeft juist aanleiding tot discussie. Het is belangrijk om in een boek de juiste balans te vinden tussen begrijpen en niet-begrijpen. “Moeilijk” leidt tot groei. 

In zijn nieuwste prentenboek Wat ik de bomen wil vertellen wil hij kinderen stimuleren zelf na te denken over het klimaat. Ook zouden volwassenen het boek kunnen gebruiken als gereedschap, om met kinderen in discussie te gaan.

Daarnaast maakte Pérès-Labourdette veel gebruik van bestaande kunstwerken als inspiratie voor zijn prentenboek. Dit deed hij heel bewust: de beelden in prentenboeken kun je zien als een eerste kennismaking met kunst. Kinderen leren hierdoor op jonge leeftijd al genieten van de schoonheid hiervan.

Een boek om te koesteren

Schoonheid in boeken is een ander ideaal van Pérès-Labourdette. In de huidige maatschappij worden boeken steeds makkelijker weggegooid en uitgevers lijken te gaan voor steeds goedkopere uitgaven. E-books zijn natuurlijk een nog beter voorbeeld van hoe boeken eenvoudig kunnen worden geconsumeerd. 

Door echter heel veel zorg te besteden aan papier, vormgeving en mooie illustraties zorg je ervoor dat mensen boeken willen bewaren. Het eerste kinderboek waar Pérès-Labourdette de illustraties voor maakte, is zo’n boek: Anne, het paard en de rivier van Wouter Klootwijk is gedrukt op mooi papier en heeft prachtige gouden schitteringen op de cover. 

Het is een boek, zoals Irma Boom (grafisch ontwerpster) ooit zei, dat niet kan bestaan in digitale versie of als PDF.

In de woorden van Enzo Pérès-Labourdette: een boek om te koesteren.

 

Het ideale kinderboek

Conclusie! Wat wil je bereiken, tonen, laten lezen?

• Een boek om je keuzes te leren maken.
• Een boek om te laten zien hoe je de wereld kunt veranderen.
• Een boek dat zorgt voor veel leesplezier.
• Een boek dat de verbeelding van de lezer stimuleert.
• Een boek dat het wereldbeeld van het kind verruimt.
• Een boek om te groeien.
• Een boek om te koesteren.

Mooie woorden, mooie gedachten. Laten we er vooral voor zorgen dat kinderen lezen zelf ook als een verrijking gaan zien. Een boek kan zoveel doen – voor iedereen!