De leerkracht als influencer

Op dinsdagochtend 20 november jl. zat ik in de trein naar Rotterdam, onderweg naar  Pabo Leest! Voor het eerst dit jaar werd dit symposium over leesbevordering voor pabo-studenten en aankomende onderwijsassistenten georganiseerd tijdens de Dag van het Literatuuronderwijs. Ik zat te lezen in het boek Lang leve de lezer, een manifest van Alex Boogers, die deze dag ook een lezing zou geven.

Al in het voorwoord werd mijn interesse gewekt:

Wie zich druk maakt over leesbevordering moet eerst weten waarom het boek door zoveel jonge mensen wordt afgewezen. (blz. 11)

Precies. Dat is wat elke leerkracht zich zou moeten afvragen: waarom lezen mijn leerlingen niet? En wat kan ik daaraan veranderen? Ik ben ervan overtuigd dat een leerkracht ongelooflijk veel invloed heeft op wat en hoe kinderen lezen. De leerkracht als influencer! De sprekers die ik heb gehoord tijdens Pabo Leest! bevestigen dit én gaven handreikingen om leerlingen aan het lezen te krijgen. Nieuwsgierig? Lees vooral verder!

Verdiep je in je leerlingen

Om nog even door te gaan op dat manifest van Alex Boogers: hij schrijft zeer interessante dingen in zijn boek over zijn eigen liefde voor literatuur en zal jou als leerkracht daar ongetwijfeld mee aan het denken zetten. Hij vertelt hoe mensen (leerkrachten) er bij voorbaat al vanuit gingen dat lezen en literatuur niets voor hem waren, als jongen van de straat. Inderdaad had hij met vele boeken helemaal niets, maar hij legt ook uit hoe het juiste boek een vuurtje in iemand kan aanwakkeren.

Onverschilligheid is in de meeste gevallen onvoorstelbaarheid. Wat je je niet kunt voorstellen, wat je je niet kunt verbeelden, daar geef je niets om.
(blz. 10/11)

Het is dus belangrijk dat je boeken aanreikt, die passen bij je leerlingen. Dat betekent dat je veel verschillende soorten boeken zult moeten aanbieden in de klas. Niet alleen de grappige, speelse, fantasievolle boeken, maar ook boeken over het echte leven – boeken waar kinderen zich in kunnen herkennen; boeken die troost kunnen bieden of die iets in hen wakker kunnen maken.

Ook Jacques Vriens – keynote spreker op Pabo Leest! – sprak over zichzelf als voorbeeld van een kind dat niet ‘voorbestemd’ was om te gaan lezen. Als kind van hardwerkende ouders met een eigen hotel, groeide hij thuis op zonder boeken. Zijn ouders hadden geen tijd om voor te lezen en van ontluikende geletterdheid was (dus) geen sprake. Vriens genoot echter wel ontzettend van hoorspelen op de radio en hij leerde hierdoor al op jonge leeftijd zijn verbeeldingskracht te gebruiken. Ook de verhalen die op zijn lagere school werden voorgelezen, zag hij helemaal voor zich. Hoogdravende literatuur was dat niet: zijn meester las (of beter: droeg) Arendsoog voor. Omdat hij zo van die serie genoot, raadde een oplettende bibliotheekmedewerker hem De kinderkaravaan van An Rutgers van der Loeff aan. En zo werd Jacques Vriens een échte lezer (en schrijver natuurlijk).

Arendsoog was zo plat als een dubbeltje, maar die had ik nodig om met De Kinderkaravaan mee te kunnen rijden.
– Jacques Vriens

Spreek vertrouwen uit

Besef dus dat iedere leerling een goede lezer of misschien zelfs schrijver zou kunnen worden en hoeveel invloed jouw houding daarop kan hebben. Het voorbeeld van Jacques Vriens laat zien hoeveel positieve invloed je kunt hebben als leerkracht, alleen al door het persoonlijk aanraden van een boek:

Ik denk dat jij dit een heel mooi boek zult vinden.

Hoeveel invloed je hebt als leerkracht, bleek ook uit de inleiding van Derek Otte. Als stadsdichter van Rotterdam droeg hij een geweldig gedicht voor over logopedie en stotteren, maar hij vertelde ook kort over zijn juf Roos in groep 5, die hem vertelde:

Jij wordt later schrijver.

Een heel bijzondere uitspraak voor hem als onzeker, stotterend jongetje, waar hij nog heel vaak aan terug heeft gedacht.

Helaas kan het ook andersom, zo schreef ik al eerder dit jaar in mijn artikel over de Woutertje Pieterse Prijs: Annet Schaap vertelde nadat zij de prijs uitgereikt had gekregen, dat een uitspraak van haar leerkracht haar juist jarenlang heeft tegengehouden om te gaan schrijven. Ze heeft altijd gedacht dat ze niet goed genoeg was.

Wees een voorbeeld

De voordracht van Derek Otte deed mij nog iets belangrijks beseffen: wat een voorbeeld kun je stellen door zélf te laten zien wat taal, lezen en boeken voor jou betekenen. Otte – naast dichter ook nog docent aan de Hogeschool Rotterdam – stottert dus, maar hij staat wél voor een klas. Hij staat óók voor een volle zaal met luisteraars. Wat een rolmodel ben je dan!

Tijdens Pabo Leest! werd mij weer overduidelijk hoe belangrijk het is om gepassioneerde mensen voor de klas te hebben staan, die praten over boeken en verhalen. Schrijvers en illustratoren kunnen hun boeken echt tot leven brengen door eruit voor te lezen of door erover te vertellen. Niemand kent het boek beter dan zij; zij weten precies hoe het bedoeld is en kunnen die boodschap dan ook feilloos overbrengen.

Een goed voorbeeld was het gesprek tussen Edward van de Vendel en Martijn van der Linden over hun boek Stem op de okapi. In dat boek heeft Van der Linden zich zeer creatief uitgeleefd op de okapi: hij heeft eigenlijk verkend wanneer een dier nog herkenbaar is als een okapi. Doordat hij hierover vertelde, kregen de illustraties veel meer betekenis en kreeg ik – hoewel ik het boek al kende – direct zin om het boek te herlezen en opnieuw te bekijken.

Wat Van de Vendel en Van der Linden deden, was eigenlijk wat Boogers in het hierboven genoemde boek Lang leve de lezer beschrijft:

Literatuuronderwijs is […] een vorm van kunstbeschouwing. De docent leert je kijken naar het boek, neemt je mee de wereld in van de Letteren, en hoopt iets van bewondering en verwondering in de leerling aan te wakkeren. (blz. 16)

Anderzijds kan praten over verhalen en de beleving van het schrijven in het algemeen ook een goede manier zijn om contact te maken met je leerlingen. Boogers schrijft hierover:

Ik ken schrijvers die hun boek niet eens meer openslaan. Ze gaan in gesprek met de leerlingen, over boeken, literatuur, de maatschappij, het godverdomse leven zelf. (blz. 97)

Als leerkracht kun je hier een belangrijke les uit trekken: als jij van je leerlingen lezers wilt maken, moet je zelf het goede voorbeeld geven. Vaak wordt er dan gezegd: als de leerlingen in de klas lezen, moet jij tegelijkertijd ook lezen. Jacques Vriens las ter illustratie hierbij nog een mooi verhaal voor uit zijn boek Meester Jaap.

Maar dat is mijns inziens niet eens het belangrijkste. Sterker nog: als leesbevorderaar in hart en nieren heb ik ook wel eens toetsen zitten nakijken tijdens het vrij lezen – de kinderen wilden graag hun resultaten terug – maar gepassioneerd praten over boeken stond steevast op mijn programma. Kinderen weten feilloos of jij van lezen houdt, door de manier waarop je erover praat.

Lees zelf kinderboeken

Het is dus wel heel erg belangrijk dat je zelf boeken leest en daarover vertelt. In eerste instantie hoeft dat niet eens te gaan over kinderboeken – het gaat erom dat jij kunt overbrengen hoeveel plezier je aan lezen beleeft en als jij dat doet door superspannende science-fiction of chicklits te lezen, dan is dat óók interessant. Want daarmee laat je zien dat lezen niet alleen bedoeld is om technisch goed te leren lezen; jij gebruikt het blijkbaar ook voor ontspanning.

In de praktijk blijft het voor leerkrachten echter lastig om tijd vrij te maken om te lezen, zeker als het dan ook nog om kinderboeken gaat. Toch is het echt noodzakelijk als je vanuit jezelf boeken wilt aanraden in de klas. Lukt het niet om thuis te lezen? Gebruik dan dus wél die vrije-leestijd in de klas om zelf ook boeken te ontdekken. Praat na afloop van het vrij lezen nog even met de klas na over wat er gelezen is. Bij mij in de klas mochten kinderen na de leestijd bijvoorbeeld altijd een fragmentje voorlezen dat ze erg grappig, goed of ontroerend hadden gevonden. Zo kunnen kinderen hun leerervaringen makkelijk delen en leer jij je leerlingen én hun boeken ook gelijk goed kennen (wat vinden ze leuk?).

Vind je het lastig om een boek te kiezen? Maak dan tijd vrij om samen met de klas boeken te ontdekken. Selecteer boeken uit de selectie van de Nederlandse Kinderjury, de Kinderboekenambassadeurs of kijk op deze website bij de tiplijsten of voorleestoppers. Zorg voor een divers aanbod, met veel verschillende genres. Hoe je samen met je klas op een simpele manier boeken kunt leren kennen, lees je hier.

Jacques Vriens vertelde ook nog over een brugklas die elke week 1 uur onafgebroken leestijd op het programma heeft staan. De school was er namelijk achter gekomen dat de leerlingen nogal veel moeite hadden om lange teksten te lezen – ze hadden nooit geleerd om zich zo lang te concentreren op een tekst. Wat mij betreft ook een fantastisch idee voor groep 8! En meteen ook fijne leestijd voor jou.

Voorkom een leesdrempel

Op de Dag van het Literatuuronderwijs bezocht ik ook nog een workshop van hogeschooldocent Anneke Smits over dyslexie in het literatuuronderwijs. Eigenlijk een lezing voor het middelbaar onderwijs, maar zeker ook interessant voor de basisschool, want hoe kies je nu de juiste boeken voor kinderen met leesproblemen?

Je eerste gedachte is natuurlijk: het boek moet niet te moeilijk zijn! Maar wanneer is een boek te moeilijk? Er wordt bij dyslectici al snel vanuit gegaan dat een moeilijk boek een boek is met lange zinnen en lange woorden. Dat hoeft echter niet altijd zo te zijn. Natuurlijk zal een dyslect er langer over doen dan een goede lezer om alle woorden te decoderen, maar als het boek interessant genoeg is, lukt dat uiteindelijk wel. Complexe zinnen, met veel uitweidingen kunnen wel een probleem opleveren – dat belast het werkgeheugen teveel.

Smits vertelde dat ‘novelty’ het sleutelwoord is: een verhaal moet iets onverwachts hebben. Kinderen met dyslexie zijn hier extra gevoelig voor: het boek moet hen verrassen. Dat verklaart direct waarom dyslectische kinderen vaak ontzettend genieten van Harry Potter en boeken van Roald Dahl. Het zijn boeken met veel verrassingen én met humor. Dat Harry Potter ook nog eens een serie is, is helemaal geweldig voor dyslectische kinderen. Daardoor komen woorden namelijk vaker terug, wat het leestempo verhoogt.

Makkelijk Lezen-boeken zijn – zeker als het onderwerp of verhaal aantrekkelijk zijn – wel goed om te gebruiken als opstap. Als een kind technisch slecht leest, zal een boek als Harry Potter toch een te grote uitdaging zijn. AVI-boeken, speciale dyslexie-uitgaven en boeken met het Makkelijk Lezen-keurmerk kunnen dan helpen om kinderen op een hoger technisch leesniveau te krijgen en de leesdrempel laag te houden. Het is echter belangrijk voor de leesontwikkeling en het leesplezier om moeilijke lezers ook in aanraking te brengen met rijkere taal, langere verhalen en meer diepgang.

Dan komt dat voorlezen weer om de hoek kijken. Door voor te lezen maak je verhalen voor alle kinderen in je klas toegankelijk! Gebruikmaken van luisterboeken of boekverfilmingen kan overigens ook – het gaat er uiteindelijk om dat kinderen leren genieten van verhalen. Vaak lezen ze het boek na het luisteren dan ook nog eens zelf. (Precies zo ging het bij Jacques Vriens!)
Of lees alleen het eerste hoofdstuk of de eerste helft van een boek voor en laat de kinderen daarna zelf het boek uitlezen. Zo verlaag je niet alleen de leesdrempel, maar laat je ook nog eens zien hoe leuk en spannend lezen kan zijn. Een goed voorgelezen boek vergroot bovendien ook nog eens de woordenschat en het leesbegrip van kinderen. Nog een reden om dus zelf kinderboeken te gaan lezen – zie het als lesvoorbereiding voor belangrijke voorleestijd!

Jij als leraar maakt het verschil. Echt waar.

---

Meer leesbevorderingstips van Jacques Vriens: www.jacquesvriens.nl

Interessante artikelen over leesonderwijs van Anneke Smits en haar collega Erna van Koeven: geletterdheidenschoolsucces.blogspot.com